Majowe słońce łagodnie muskało twarze przechodniów, a wśród nich — on: mały chłopiec, ledwie sięgający pasa dorosłym, dzierżący z dumą biało-czerwoną chorągiewkę. Dostał ją przed chwilą i niemal natychmiast zatracił się w radosnym wymachiwaniu. Ramiona śmigały w górę i w dół, jakby unosił nie flagę, lecz cały świat. Śmiech dźwięczał w powietrzu, a ciało aż podrygiwało od ekscytacji. I nagle — trach! Papierowy prostokąt nie wytrzymał entuzjazmu. Rozdarł się w pół, opadł na ziemię, pozbawiony swojego majestatu. W kącikach ust chłopca pojawiła się znajoma podkówka smutku, spojrzenie zgasło. Spojrzał na strzęp, jakby ktoś odebrał mu coś więcej niż tylko papier.
— Wyrzuć to do kosza — powiedziała spokojnie mama, nie przerywając kroku.
Chłopiec, posłuszny choć zawiedziony, schylił się, podniósł porwaną flagę i bez słowa wsunął ją na czubek przepełnionego śmietnika. Rodzina oddaliła się, nie oglądając się za siebie.
Chwilę później podeszła kobieta w białym płaszczu — ubrana zwyczajnie, może w średnim wieku, może trochę zaskoczona. Zatrzymała się, spojrzała na pogniecioną flagę, wzięła ją ostrożnie. Bez słowa schowała do torebki — jakby wiedziała, że nawet zniszczony symbol zasługuje na coś więcej niż śmietnik.
Kiedy flaga przestaje nią być? Podartej lub zniszczonej polskiej flagi nie wolno po prostu wyrzucić do śmieci, ponieważ jest to symbol państwowy, który podlega ochronie prawnej. Flaga Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wyraz tożsamości narodowej i jako taka powinna być traktowana z należytym szacunkiem – nawet wtedy, gdy jest uszkodzona lub zużyta. Zgodnie z zasadami etykiety flagowej oraz dobrymi praktykami, zniszczoną flagę należy „zdegradować” w sposób godny. Najczęściej oznacza to jej spalenie w sposób niepubliczny, z zachowaniem powagi i poszanowania symboliki narodowej. Jest to forma symbolicznego zakończenia „życia” flagi jako nośnika wartości państwowych.
Amerykanie mają bardzo szczególny stosunek do swojej flagi — z jednej strony traktują ją z dużym szacunkiem jako symbol narodowy, a z drugiej strony powszechnie wykorzystują ją w celach marketingowych. Flaga Stanów Zjednoczonych posiada własny kodeks — tzw. United States Flag Code, który określa zasady jej eksponowania oraz wskazuje, jakie formy użycia są niewłaściwe. Przykładowo, flaga nie powinna dotykać ziemi ani być wykorzystywana jako ubranie, pościel czy materiał dekoracyjny. W praktyce jednak te przepisy mają charakter wyłącznie symboliczny — nie są egzekwowane prawnie, lecz pełnią funkcję edukacyjną i kulturową.
W codziennym życiu flaga USA należy do najbardziej komercjalizowanych symboli narodowych na świecie. Pojawia się na koszulkach, czapkach, butach, puszkach napojów, opakowaniach fast foodów, bikini, bieliźnie oraz na szerokiej gamie gadżetów patriotycznych i pamiątek turystycznych. Jej obecność jest szczególnie widoczna podczas wydarzeń takich jak 4 lipca (Dzień Niepodległości), Memorial Day czy Veterans Day, kiedy firmy celowo odwołują się do emocji patriotycznych, budując swoje przekazy marketingowe wokół haseł związanych z dumą narodową, wolnością i jednością społeczeństwa.
Taka komercjalizacja nie jest jednak pozbawiona kontrowersji. Część społeczeństwa uważa, że wykorzystywanie flagi w kontekście mody czy rozrywki — zwłaszcza w formach uznawanych za niegodne, jak np. bielizna czy jednorazowe ozdoby — stanowi przejaw braku szacunku wobec symbolu narodowego. Mimo to, na gruncie prawa amerykańskiego tego rodzaju działania są zazwyczaj chronione przez Pierwszą Poprawkę do Konstytucji, gwarantującą wolność słowa, w tym również swobodę ekspresji symbolicznej.
Flaga Unii Europejskiej – niebieskie tło z dwunastoma złotymi gwiazdami ułożonymi w kręgu – pełni przede wszystkim funkcję symbolu politycznego i instytucjonalnego. Dla większości Europejczyków nie jest ona jednak źródłem silnych emocji tożsamościowych, jak ma to miejsce w przypadku flag narodowych. Postrzegana raczej jako znak przynależności do struktur wspólnotowych niż jako przedmiot codziennej dumy, flaga UE pojawia się głównie w kontekście instytucji unijnych, programów finansowanych ze środków wspólnotowych, kampanii edukacyjnych czy politycznych wydarzeń o charakterze europejskim. W odróżnieniu od flagi amerykańskiej, która została mocno zakorzeniona w popkulturze i wykorzystywana jest powszechnie w celach marketingowych, flaga UE rzadko trafia na ubrania, gadżety czy produkty komercyjne. Jej użycie w kampaniach reklamowych niemal zawsze ogranicza się do sytuacji, w których wyraźnie wskazuje się na związek z Unią Europejską, np. informując o współfinansowaniu projektów przez fundusze unijne. Wynika to zarówno z ograniczonego ładunku emocjonalnego, jak i z przepisów prawnych. Komisja Europejska jasno określa, że flaga UE nie może być wykorzystywana w sposób sugerujący, że Unia popiera dany produkt lub markę, o ile faktycznie takiego wsparcia nie udziela. Zabronione jest także jej użycie w sposób wprowadzający w błąd, obraźliwy lub nieodpowiedni.
Ale co zrobić w opisanej historii na początku?
Papierowa flaga użyta jako gadżet na wiecu — choć formalnie również przedstawia symbol narodowy — podlega nieco innym, bardziej praktycznym zasadom niż pełnoprawna flaga państwowa wykonana z materiału. Mimo że jej forma jest uproszczona i często tymczasowa, nadal wymaga ona poszanowania ze względu na znaczenie, jakie niesie. Szacunek wobec papierowej flagi Polski wciąż obowiązuje. Nawet jeśli traktowana jest jako element oprawy wydarzenia, nie należy jej deptać, celowo drzeć ani wyrzucać w sposób demonstracyjny. Takie działania, choć niekoniecznie podlegają karze prawnej, mogą być odebrane jako brak szacunku wobec narodowego symbolu.
W przypadku gdy papierowa flaga została zużyta — np. jest podarta, zabrudzona lub zniszczona w naturalny sposób — dopuszcza się jej wyrzucenie. Ważne jest jednak, aby uczynić to w sposób dyskretny i z należytą kulturą. Podczas wieców i wydarzeń publicznych, gdzie papierowe flagi są powszechnie wykorzystywane, to na organizatorach spoczywa odpowiedzialność za ich właściwe zebranie i usunięcie po zakończeniu wydarzenia. Porozrzucane flagi leżące na ulicy nie tylko szpecą przestrzeń, ale też mogą zostać odebrane jako przejaw braku szacunku wobec narodowej tożsamości. Jeżeli wydarzenie miało charakter polityczny – obrazki zalegających na ziemi flag, będą niewątpliwie wykorzystane przez oponentów.
Papierowa flaga to symbol, który mimo swojej uproszczonej formy zasługuje na godne traktowanie. Nie obowiązują jej tak rygorystyczne zasady, jak w przypadku flagi państwowej z materiału, jednak kluczowe pozostają intencja i elementarny szacunek wobec znaczenia, jakie ze sobą niesie.
Jedna z najbardziej poruszających scen filmu “Katyń” Andrzeja Wajdy przedstawia moment, w którym rosyjski żołnierz zdziera z budynku biało-czerwoną flagę. Przedziera ją na pół — czerwoną część wiesza z powrotem na ścianie, białą natomiast wykorzystuje jako onucę. To symboliczne upokorzenie polskich barw narodowych stanowi bolesną metaforę przemocy i pogardy wobec polskiej tożsamości narodowej. Scena ta nie tylko zostaje w pamięci, ale też skłania do refleksji nad tym, jak ważne są symbole i jak łatwo mogą stać się narzędziem poniżenia. Warto to sobie przypominać — szczególnie dziś.